Του Νικόλα Καρατζά – Ιστορικός Αρχαιολόγος, ΜΑ
Οι Απόκριες είναι γιορτή με μεγάλη ιστορία και μακρό παρελθόν. Έχοντας τις ρίζες τους στην Αρχαία Ελλάδα, την περίοδο των Ανθεστηρίων, την επίσημη γιορτή της αναγέννησης της φύσης προς τιμήν του Διονύσου και του Χθόνιου (ψυχοπομπού) Ερμή. Τις ημέρες των τελετουργιών οι παρευρισκόμενοι μεταμφιέζονταν σε σάτυρους ή κάλυπταν το πρόσωπό τους, προκειμένου να παραμείνει άγνωστη η ταυτότητά τους και επιδίδονταν στον χορό και στο ποτό με προκλητικές πράξεις και έντονη βωμολοχία. Οι Ρωμαίοι στη συνέχεια ευτέλισαν την ουσία των τελετών αυτών και τις διέδωσαν στις χώρες της αυτοκρατορίας τους. Με το πέρας των αιώνων διαδόθηκε μέχρι σήμερα και αποτελεί ένα πραγματικό ψηφιδωτό ιστορίας και λαογραφίας του παρελθόντος. Τα ήθη και τα έθιμα σε κάθε γωνιά της Ελλάδας το μαρτυρούν.
H φράση «άνοιξε το Tριώδιο» χρησιμοποιείται μεταφορικά και σημαίνει την έναρξη της Aποκριάς. Για την Oρθόδοξη Eκκλησία, όμως, η φράση κυριολεκτείται, επειδή δέκα Κυριακές πριν το Πάσχα αναγνώσκεται το εκκλησιαστικό βιβλίο, το λεγόμενο Tριώδιο – τρεις ωδές. Πρόκειται για Υμνογραφικούς Κανόνες – εκκλησιαστικά ποιήματα- που αποτελούνται μόνο από τρεις ωδές αντί από εννέα ωδές, που είναι το σύνηθες. Το Τριώδιο διαμορφώθηκε σε τελική μορφή γύρω στον 15ο αιώνα. Το «Τριώδιο» αρχίζει την Κυριακή του «Τελώνη και Φαρισαίου», συνεχίζει με την Κυριακή του «Ασώτου Υιού», την Κυριακή της «Απόκρεω» και ολοκληρώνεται την Κυριακή της «Τυρινής» ή «Τυροφάγου».
Oυσιαστικά την Kυριακή της Tυρινής το κέφι, το γλέντι και το ξεφάντωμα, οι μεταμφιέσεις, τα φαγοπότια, οι χοροί, οι μαντινάδες, τα κάπου – κάπου ελευθερόστομα αστεία κορυφώνονται καθώς πέφτει η αυλαία των Aποκριών.
Η επόμενη είναι η πρώτη μέρα της Σαρακοστής και ξεκινάει η νηστεία, η οποία διαρκεί 40 ημέρες. Οι χριστιανοί ονόμασαν την μέρα αυτή «Καθαρά Δευτέρα», γιατί με την έναρξη της νηστείας θεωρούσαν ότι ξεκίναγε η «κάθαρση» του σώματος και του πνεύματος.
Αποκριά;
Αποκριά (αποκρεά) σημαίνει αποχή από το κρέας. Η αποκρέα (ενν. Κυριακή ή ημέρα), αρχικά, προσδιόριζε την τελευταία μέρα κατανάλωσης του κρέατος (από+κρέας).
Καρναβάλι;
Επίσης, κατά μία εκδοχή, η λατινογενής λέξη «Καρναβάλι» αποτελείται από τις λέξεις carne = κρέας και vale: χαιρετώ. Η σημασία της ελληνικής λέξης “αποκριά” αποδόθηκε στα Λατινικά ως carnevale: carne (: κρέας) + vale (: αντίο) ή carne + levàmen (: παύω κόβω σταματώ). H εκκλησία ονόμασε το Kαρναβάλι (carne – vale = κρέας έχε γεια) δηλαδή, αποχή από το κρέας (νηστεία) και της έδωσε μια συμβολική διάσταση, τη μαγική υποβοήθηση της γης να βλαστήσει.
Μασκαράς
maschera σημαίνει το “προσωπο -είο”. Το maschera παράγεται από το masca, το οποίο ακόμα και σήμερα στη ιταλική διάλεκτο του Piemonte προσδιορίζει τη μάγισσα. Από το υστερολατινικό masca παράγεται από το αραβικό mascara(γελωτοποιός).
Φαγητά της Αποκριάς (συγκεκριμένο διατροφολόγιο)
Η πρώτη εβδομάδα ονομάζεται «Αμολυτή» ή «Ελεύθερη» επειδή παλαιότερα όλη αυτή την εβδομάδα έτρωγαν ελεύθερα και Τετάρτη και Παρασκευή χωρίς να νηστεύουν. Η δεύτερη εβδομάδα λέγεται “Κρεατινή”, γιατί είναι η τελευταία εβδομάδα που τρώνε κρέας. Μετά την Κρεατινή εβδομάδα, ακολουθεί η Τυρινή Εβδομάδα, με έμφαση γιορτασμού την Τυρινή Κυριακή. Την εβδομάδα αυτή εξαφανιζόταν από το σπίτι όλα τα κρεατικά. Οι τσομπάνηδες μοίραζαν γάλα στους χωριανούς τους για να φτιάξουν τις γαλατόπιτες, τις μακαρονόπιτες και τυρόπιτες να πήξουνε τις γιαούρτες. Οι νοικοκυρές ετοίμασαν τα γαλακτερά φαγητά και γλυκίσματα αυτά για να κεράσουν τους συγγενείς και τους φίλους. Γλυκά όπως: Γαλακτομπούρεκο, κανταΐφι, καρυδόπιτες και η καταπληκτική Κοπεγχάγη(προς τιμήν του βασιλιά της Ελλάδας Γεωργίου Α ( περίοδος βασιλείας 1863-1913) και ήταν το πρώτο γλυκό της αστικής τάξης)
Ενδυμασία – Καρναβάλι
Στις αρχές του 20ου αιώνα στη Μεσσαπία το τελευταίο Σαββατοκύριακο σε κάθε περιοχής το μασκάρεμα έφτανε στο αποκορύφωμά του. Όλοι σχεδόν ντύνονταν με τις παραδοσιακές φορεσιές, οι άνδρες με τις πουκαμίσες, οι γυναίκες και ειδικότερα οι νέες φορούσαν τα καλύτερα σεγκούνια και γυρνούσαν στους δρόμους. Οι περισσότεροι ήταν μασκαρεμένοι φορώντας κουρέλια, παλιά ρούχα και το απόγευμα μαζεύονταν στις πλατείες της Μεταμόρφωσης και του Αγίου Νικολάου, όπου άρχιζε ο χορός, με τη συνοδεία ντόπιων οργανοπαιχτών (Αραπάκης Κατσαρής – Ψαχνά) και συνεχιζόταν στα μαγαζιά: Ταβέρνα του Μπαλά, στου Σκοπελίτη, στου Φαφούτη, στου Μποζάνα κ. α.
Άξιο αναφοράς για το γειτονικό χωριό της Τριάδας αποτελεί η χρήση της άμαξας του άρχοντα της περιοχής, του Κριεζώτη, όπου περιφέρονταν με αυτήν νέοι και παιδιά του χωριού διακωμωδώντας τοπικά πρόσωπα. Τα αποκριάτικα έθιμα δεν ήταν καθόλου συνηθισμένα στα χωριά της περιοχής και πιο πολύ τα μασκαρέματα.
Στη Στενή ακολουθούσαν παρόμοια έθιμα και συνήθειες με αυτές των Ψαχνών, χωρίς να υπάρχει κάποιο ιδιαίτερο τοπικό έθιμο. Στο γλέντι της πλατείας κυριαρχούσαν οι μουσικοί όπως ο Χουλιάρας, Καραγιάννης κπλ μέχρι που μπήκε στη ζωή μας «το γραμμόφωνο» και πολύ αργότερα το πικ απ (1955).
Έθιμα Κεντρικής Εύβοιας
Καμήλα: Ενα έθιμο που χάνεται στα χρόνια του 19ου αιώνα είναι το έθιμο της καμήλας ή «γκαμήλας» όπως το έλεγαν. Το έθιμο έλκει την καταγωγή του μάλλον από την Ανατολική Ρωμυλία. Τις δύο Κυριακές της αποκριάς, της κρεατινής και της τυροφάγου, πριν το μεσημέρι, «κυκλοφορούσε» στο χωριό το ομοίωμα της «γκαμήλας». Το σώμα της το κατασκεύαζαν από ξύλο το οποίο το σκέπαζαν με λινάτσα (ύφασμα κατασκευής τσουβαλιών) και για κεφάλι χρησιμοποιούσαν κρανίο αλόγου.
Την καμήλα οδηγεί ο καμηλιέρης στους δρόμους της πόλης με συνοδεία φλογέρας και νταουλιού. Οι νοικοκυραίοι δίνουν στην καμήλα φιλέματα και χρήματα. Ο συμβολισμός με την κακοπάθεια του ζώου δείχνει τις περιπέτειες τον ανθρώπου μέσα στη ζωή και το χρόνο αλλά και την δέηση των κατοίκων για τη γονιμότητα της γης αφού η χρονική στιγμή συνέπιπτε με τον ερχομό της άνοιξης και την έναρξη των αγροτικών εργασιών.
Γαϊτανάκι:
Το γαϊτανάκι, το οποίο κάνει ιδιαίτερα αισθητή την παρουσία του τα τελευταία χρόνια στις εκδηλώσεις των αστικών κέντρων, πέρασε στην Ελλάδα από πρόσφυγες του Πόντου και της Μικράς Ασίας και έδεσε απόλυτα με τα άλλα τοπικά έθιμα, αφού η δεξιοτεχνία των χορευτών αλλά και ο ιδιαίτερος χαρακτήρας του δεν αφήνουν κανέναν αδιάφορο. Η λέξη «γαϊτανάκι» είναι υποκοριστικό της μεσαιωνικής λέξης «γαϊτάνιν», που σημαίνει μεταξωτό κορδόνι, λωρίδα, ταινία, και δημιουργείται χάρη στην τάση που έχει η γλώσσα μας να προσθέτει την κατάληξη «-άκι» για να δηλώσει τον υποκορισμό.
Προέρχεται από τα ελληνιστικά χρόνια, μετά τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου, από την ελληνιστική λέξη γαϊτάνη. Χωρίς να είμαστε βέβαιοι για την ετυμολογία της, η ονομασία της έχει να κάνει με την πόλη Gaeta της Ιταλίας, ιωνική αποικία των Σαμίων, γνωστή για την παραγωγή κορδέλας. Οι κορδέλες συνήθως ήταν από βαμβάκι, μαλλί ή μετάξι και αποτελούσαν διακοσμητική πινελιά των φορεμάτων.
Ένας υπέροχος χορός που περιλαμβάνει τα δυο κύρια χαρακτηριστικά της Αποκριάς- χρώματα και κέφι. Κατά την διάρκεια του χορού πλέκονται μαζί με τις κορδέλες σε έναν χορό αγάπης και συμφιλίωσης με ιδιαίτερους συμβολισμούς.
Χρειάζονται δεκατρία άτομα για να στήσουν τον ιδιότυπο χορό. Ο ένας κρατά έναν μεγάλο στύλο στο κέντρο, από την κορυφή του οποίου ξεκινούν δώδεκα μακριές κορδέλες, καθεμιά με διαφορετικό χρώμα. Οι κορδέλες αυτές λέγονται γαϊτάνια και είναι αυτές που δίνουν το όνομά τους και στο έθιμο. Γύρω από τον στύλο δώδεκα χορευτές κρατούν από ένα γαϊτάνι και χορεύουν ταυτόχρονα ανά ζευγάρια, τραγουδώντας το παραδοσιακό τραγούδι.
Καθώς κινούνται γύρω από τον στύλο, κάθε χορευτής εναλλάσσεται με το ταίρι του και έτσι όπως γυρνούν, πλέκουν τις κορδέλες γύρω από τον στύλο δημιουργώντας χρωματιστούς συνδυασμούς, με τον ίδιο τρόπο που έπλεκαν παλιά οι γυναίκες τα γαϊτάνια και στόλιζαν τις παραδοσιακές φορεσιές. Όταν οι κορδέλες έχουν όλες τυλιχτεί και οι χορευτές χορεύουν όλο και πιο κοντά στο κοντάρι, αντιστρέφεται η φορά του χορού και αφού τα γαϊτάνια ξετυλιχτούν ο χορός τελειώνει. Ο αριθμός των δώδεκα χορευτών συμβολίζει τους μήνες του χρόνου που εναλλάσσονται ή τις Ώρες, τις μυθικές θεότητες του χρόνου. Σε πολλές κοινωνίες, κυρίως αγροτικές, το γαϊτανάκι συμβολίζει την ομόνοια και τη συναδελφικότητα. Ο κυκλικός χορός συμβολίζει τον κύκλο της ζωής, από τη ζωή στον θάνατο, από τη λύπη στη χαρά, από τον χειμώνα στην άνοιξη και το αντίθετο..
Παιχνίδι του Χάσκα:
Δεν περιορίζονταν μόνο στους χορούς αλλά έπαιζαν και ένα παιχνίδι. Το παιχνίδι του Χάσκα. Συγκεκριμένα έβαζαν σε έναν πλάστη ένα σπάγκο και με αυτόν έδεναν ένα καλά βρασμένο και καλαξεφλουδισμένο αυγό. Ο πατριάρχης της οικογένειας (πατέρας, παππούς κτλ) κάθεται στο κέντρο ή στην περιφέρεια ενός κύκλου που αποτελείται από τα νεότερα μέλη της οικογένειας και περνάει πάνω από τα κεφάλια τους την χάσκα καθώς οι νεαροί συμμετέχοντες προσπαθούν με το στόμα μόνο και δίχως να χρησιμοποιήσουν τα χέρια τους να πιάσουν το αυγό. Εκείνος που θα το καταφέρει θεωρείται πολύ τυχερός.
“Με αβγό κλείνει το στόμα το βράδυ της αποκριάς, με αβγό ανοίγει την Ανάσταση” λέει η λαϊκή σοφία
Μετά τα μέσα του 20ου αιώνα και ειδικότερα, από το 1970 και έπειτα, παρατηρούμε σε όλη την κεντρική Εύβοια την εισαγωγή νέων ενδυμασιών (Αρλεκίνοι, κολομπίνες, κλόουν, βασιλιάδες, ιππότες, νεράιδες κλπ.) και εθίμων από την επίδραση του ευρωπαϊκού τρόπου εορτασμού. Εμφανίζονται δυτικού τύπου αποκριάτικες φορεσιές αλλά και τα πρώτα κινούμενα «άρματα». Η διάδοση του καρναβαλιού σε πολλές μεγάλες πόλεις της Ελλάδας είχε ως αποτέλεσμα την επίδραση των τοπικών εθίμων, μέχρι και την περιθωριοποίηση αυτών. Πολλά πέρασαν στη λήθη και αντέγραψαν πολλά στοιχεία από την αναπτυγμένη Ευρώπη.
Εορτασμός – Κούλουμα
Λατινικής προέλευσης η λέξη cumulus που σημαίνει σωρός, αφθονία ή επίλογος. Ο Α. Καμπούρογλου σημειώνει ότι ο όρος είναι καθαρά αθηναϊκός, κολώνες του ναού του Ολυμπίου Διός, οι Αθηναίοι columna, κόλουμνα. Τα κούλουμα, όπως ονομάζεται η έξοδος στη φύση και το πέταγμα του αετού, είναι μια καλή ευκαιρία μάζωξης της οικογένειας και των αγαπημένων ανθρώπων γύρω από το σαρακοστιανό τραπέζι αλλά και σε ατομικό επίπεδο, το έναυσμα μιας προσπάθειας αποτοξίνωσης του σώματος και συνάμα, ανάτασης και κάθαρσης της Ψυχής. Ευκαιρία για μια βόλτα σε μια κοντινή παραλία, σε ένα χέρσο χωράφι για τα νηστήσιμα και τα σαρακοστιανά εδέσματα αλλά και για το πέταγμα του χαρταετού. Πολιτικά, Αρτάκη ήταν οι πιο κοντινές περιοχές για αυτούς που είχαν μεταφορικό μέσον.
Έθιμο του Χαρταετού
Ο συμβολισμός του πετάγματος του χαρταετού στην ελληνική χριστιανική παράδοση είναι αρκετά συναφής με τον κινεζικό. Για την ακρίβεια συμβολίζει το πέταγμα της ανθρώπινης ψυχής προς το Θείο. Με άλλα λόγια θέλει να πει ότι ο προορισμός του πνεύματος του ανθρώπου είναι στον ουρανό δίπλα στον δημιουργό του. Το γεγονός ότι το έθιμο γίνεται κάθε χρόνο την Καθαρά Δευτέρα κάθε άλλο παρά τυχαίο είναι. Η Καθαρά Δευτέρα είναι η πρώτη μέρα της Σαρακοστής όπου οι χριστιανοί ξεκινούν την σωματική και πνευματική τους κάθαρση μέσω της μεγάλης νηστείας του Πάσχα. Έτσι, με την νηστεία καθαρίζουμε το σώμα και την ψυχή μας και με το πέταγμα του χαρταετού ερχόμαστε έστω και νοητά πιο κοντά στο Θεό.
Η Κυρά Σαρακοστή
Είναι ένα από τα παλιότερα καταγεγραμμένα έθιμα της Ελλάδας που αφορούν το Πάσχα και τη νηστεία της Σαρακοστής. Πρόκειται για ένα είδος ημερολογίου που μετρά της ημέρες της Σαρακοστής, αποτελώντας ένα σύμβολο της κατάνυξης που περιβάλλει τη νηστεία του Πάσχα. Είναι γνωστό ότι η νηστεία της Σαρακοστής ή Τεσσαρακοστής είναι η αρχαιότερη νηστεία της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Η ονομασία της οφείλεται στις σαράντα μέρες από την Καθαρά Δευτέρα, η οποία σηματοδοτεί την έναρξη της Σαρακοστής, μέχρι το Μεγάλο Σάββατο. Μάλιστα, η πλήρης ονομασία της είναι Μεγάλη Σαρακοστή, υποδηλώνοντας τη σημασία της εις ανάμνηση των Παθών του Χριστού και την συμμετοχή των πιστών σε αυτά μέσω της νηστείας. Σε αρκετές περιοχές της Ελλάδας, έφτιαχναν την Κυρά Σαρακοστή με ζυμάρι. Έκοβαν ένα ποδαράκι κάθε Κυριακή και μάλιστα, τοποθετούσαν το τελευταίο πόδι της Κυρά Σαρακοστής μέσα στο ψωμί της Ανάστασης, ή ένα σύκο και έφερνε καλοτυχία σε όποιον έπεφτε το κομμάτι με το ποδαράκι.
Νικόλαος Σπ. Καρατζάς
Ιστορικός Αρχαιολόγος, ΜΑ
Πηγές:
psaxna.gr
Γ. Α. Γεωργίου, Σελίδες από την Ιστορία του Δήμου Ψαχνών, Αθήνα 1997.
Λ. Παπακωνσταντίνου, Ευβοϊκή Μεσσαπία, Αθήνα 1972.
Κ. Τζαβάρας, Τα Ψαχνά Ευβοίας, Αθήνα.
Κ. Τζαβάρας, Μνήμες από παλιά – επαγγέλματα και επιχειρήσεις της Χαλκίδας, Χαλκίδα 2010.
Ν. Καρατζάς, Ι. Λουπίδου, Τριάδα Ευβοίας, ο άνθρωπος, ο τόπος και η ιστορία του, Λαμία 2015.
www.psahnaevia.blogspot.com της Βασιλικής Μπισμπικοπούλου.
www.laografikastenis.blogspot.com.
www.laikiparadosi.blogspot.com
http://www.triadaevias.gr
